SƠ LƯỢC

Kaiseki ryori là một loại hình ẩm thực truyền thống của Nhật Bản, có đặc trưng là sử dụng nguyên liệu theo từng mùa và sự phối hợp tinh tế giữa các món ăn. Trong một nhóm món ăn, vài món được phục vụ nóng, vài món được phục vụ lạnh, trong khi một số lại được chiên giòn, tùy theo cách chế biến của đầu bếp. Các món được đem lên sao cho vừa vặn với tiến độ thưởng thức của người thực khách.

Một kaiseki trang trọng thường được bắt đầu bằng 1 khay nhỏ với 3 đĩa: cơm, súp và 1 đĩa gọi là mukozuke. Mukozuke điển hình thường là một lát sashimi, hoặc một món theo từng mùa và được trộn với dấm.

Nhóm thức ăn thứ hai là một món ninh, gọi là nimono, được cho vào trong một chén nhỏ. Tiếp theo sẽ là món nướng, thường là thịt nướng hoặc cá nướng. Điểm thiết yếu của ẩm thực kaiseki là nhiều kĩ thuật chế biến và trang trí tinh tế được sử dụng, cộng với sự chọn lọc kĩ lưỡng nguyên liệu thích hợp theo từng mùa.

Vẻ đẹp truyền thống đầy thanh tịnh và nữ tính của cố đô Kyoto gần như bất biến theo thời gian. Các công trình từ nhà riêng đến cơ sở dịch vụ như nhà hàng, khách sạn tại Kyoto ngày nay vẫn giữ nguyên lối thiết kế từ xa xưa – với mành trúc, mái ngói, những căn phòng lót chiếu tatami và khu vườn xanh mướt bọc lấy hồ cá chép. Hơn 400 năm trước, trong chính những căn nhà chuyên dùng cho việc thưởng thức trà đạo thế này ở Tokyo (mà hiện chúng ta quen gọi là tea house), cha-kaiseki đã ra đời. Bao gồm hàng chục món ăn với khẩu phần ít, cha-kaiseki ban đầu là các bữa ăn nhẹ xuyên suốt những buổi trà đạo. Theo thời gian, cha-kaiseki mới tách khỏi trà đạo thành hình thức ăn uống riêng gọi là kaiseki.

Nghệ thuật ẩm thực kaiseki được phát triển từ thế kỉ 16 bởi bậc thầy trà đạo Sen no Rikkyu như là một hình thức ẩm thực trong các buổi tiệc trà. Cho đến thời điểm ấy, hình thức phục vụ ẩm thực thông thường là bày biện tất cả các món cùng một lúc, nhưng Rikkyu cho rằng, phục vụ từng món nhỏ theo từng đợt sẽ là đỉnh cao của nghệ thuật tiếp khách, vì mỗi món ăn sẽ được thưởng thức với hương vị tuyệt đối của nó. Hình thức này đã trở thành căn bản cho nghệ thuật ẩm thực kaiseki ngày nay.

Lẽ dĩ nhiên, kaiseki phổ biến nhất và đúng chuẩn nhất khi được phục vụ tại Kyoto. Những nhà nghỉ ở đây hầu hết đều có kaiseki trong dịch vụ của mình: Bạn sẽ thức dậy với bữa sáng trên một bàn gỗ sơn mài, bày biện gần 20 món ăn trong các loại chén bát nhỏ nhắn. Tuy nhiên, trong các ryotei – nhà hàng chuyên phục vụ kaisei với thiết kế mô phỏng nhà nghỉ, nhà ở truyền thống tại Kyoto – nghệ thuật ẩm thực này mới được phát triển ở mức cao nhất.

Các kí tự chữ Hán dùng để viết “kaiseki” dịch ra nghĩa đen là “đá ở trong lòng”, lấy ý tưởng từ việc các thiền sư xưa thường dùng một hòn đá nóng đặt vào giữa những nếp áo trước bụng, làm ấm bụng và quên cái đói (bởi thèm ăn cũng là một loại dục). Cái tên kaiseki ý chỉ nét đẹp thanh đạo, cao quý vượt lên thói phàm tục, và đó cũng chính là tinh thần chung của dòng ẩm thực này.

Kaiseki chuẩn có 14 món sống, hấp, nướng, hầm, lẩu đủ kiểu, trải đều theo các bước từ khai vị, rau củ, súp, đến món chính chứa protein, món ăn kèm, trà và tráng miệng. Giữa các món là những loại nước uống thảo dược đặc biệt để khách “rửa” vị giác, thực sự thoát khỏi hương vị của món cũ và sẵn sàng thưởng thức trọn vẹn món mới. Hầu hết các món này đều biến hóa theo mùa. Mùa xuân kaiseki sẽ có ít thịt mà chủ yếu là rau non và hải sản. Lúc này ta sẽ được thưởng thức khoai mỡ, cá ayu nướng, cơm nấu măng, các loại nhím biển như sushi, sashimi và udon nhím biển…

Thực đơn theo mùa 

Thực đơn mùa hè: Kaiseki thì chú trọng tính thanh mát. Rau củ ăn kèm hay dùng cà chua, dưa leo, dưa hấu muối tạo cảm giác giác mát ruột, giải nhiệt. Mì lạnh soba cũng rất được ưa chuộng vào thời gian này trong năm. Súp và những món hầm cũng thường được phục vụ lạnh, và phải đạt đến tay nghề rất cao để các đầu bếp loại bỏ mùi tanh của hải sản trong những công thức nhiệt độ thấp như vậy.

Thực đơn mùa thu: Mùa thu chuyển tiếp sang mùa đông khí hậu trở lạnh, các nguyên liệu mang tính ấm sẽ được đề cao. Lúc này thịt đỏ như thịt bò Kobe và cá ngừ rất phổ biến. Phụ gia chế biến cũng khác với xuân và hè: Cá đem hầm hoặc hấp với gừng, trà, hành ăn cho ấm bụng. Cơm trộn cùng đậu đỏ hay khoai nướng cũng là các khẩu phần tinh bột thích hợp với thời tiết bên ngoài

Tuy có sự thay đổi nguyên liệu qua xuân hạ thu đông nhưng kaiseki ở Kyoto không bao giờ thiếu vắng đậu phụ. Loại thực phẩm những tưởng bình dân và dung dị này chính là tinh hoa trên bàn kaiseki. Đậu ở Kyoto rất ngon nhờ khí hậu trong lành và nguồn nước thanh sạch, ngọt dịu, mát mát, ăn vã cũng đã tuyệt vời và không cần đem chiên xào cho ngấy mỡ. Phổ biến nhất là đậu hấp nguyên miếng đặt trong nước dùng theo mùa, ngoài ra còn có chả đậu hải sản, cơm đậu, cháo đậu và lẩu đậu phụ,…

Ngày nay kaiseki được ngày càng yêu thích trên khắp thế giới. những đầu bếp người Pháp đến Nhật để tìm bí quyết, trong khi Nhật Bản đang đòi hỏi nhửng thực đơn mới. Sự kết hợp giữa nghệ thuật ẩm thực truyền thống và những ý tưởng hiện đại sẽ đem lại nhiều hứa hẹn. Mặc dù ẩm thực kaiseki là sự phản ánh rõ ràng quan điểm mỹ học của người Nhật Bản, nhưng nó không tĩnh lặng, mà luôn tiến triển từng ngày.